دیستروفی دوشن و بکر دو نوع شایع از دیستروفی های عضلانی وابسته به کروموزوم X هستند که به دلیل نقص در ژن دیستروفین ایجاد می شوند و موجب ضعف پیشرونده عضلات اسکلتی و در مواردی عضلات قلب و تنفس می گردند. این دو اختلال اگرچه در یک طیف قرار می گیرند اما شدت، سرعت پیشرفت و سن شروع علائم در آنها متفاوت است. معمولا این سؤال مطرح می شود که چرا یک تغییر ژنتیکی باعث چنین تفاوت گسترده ای در عملکرد عضلات می شود و چه عواملی تعیین می کنند که یک بیمار در دسته دوشن قرار بگیرد یا بکر؟ در ادامه ابتدا به تعریف و تفاوت های دیستروفی دوشن و بکر می پردازیم سپس عوامل ژنتیکی، علائم، روند تشخیص و روش های درمانی را بررسی خواهیم کرد پس با ما همراه باشید.
دیستروفی دوشن و بکر چیست؟
- دیستروفی عضلانی دوشن (DMD):
دیستروفی دوشن شدیدترین و شایع ترین نوع دیستروفی عضلانی وابسته به کروموزوم X است که به دلیل نقص در ژن DMD و کمبود کامل پروتئین دیستروفین رخ می دهد. علائم از اوایل کودکی ظاهر می شوند و کودک تا قبل از 12 سالگی نیاز به ویلچر پیدا می کند. این بیماری به صورت پیشرونده عضلات پا، لگن و سپس دست ها و عضلات تنفسی و قلب را درگیر کرده و معمولا میان سالی زودرس را به عنوان میانگین طول عمر بیمار رقم می زند. - دیستروفی عضلانی بکر (BMD):
دیستروفی بکر نوع خفیف تر همین اختلال ژنتیکی است و در آن به جای نبود کامل دیستروفین، مقدار کاهش یافته یا نوع ناقص آن تولید می شود. علائم اغلب در حدود 12 سالگی آشکار می شوند و برخلاف دوشن، روند پیشرفت بیماری آهسته تر است. شدت بیماری در بیماران بسیار متغیر است و ممکن است در سنین 20 تا 30 سالگی به ویلچر نیاز پیدا کنند.
علائم دیستروفی عضلانی دوشن و بکر
دیستروفی های عضلانی دوشن (DMD) و بکر (BMD) هر دو با ضعف پیشرونده عضلات همراه اند اما شدت و سرعت پیشرفت در آنها متفاوت است. نخستین نشانه ها در اوایل کودکی ظاهر می شوند و به تدریج با درگیری عضلات اندام ها، ستون فقرات، قلب و سیستم تنفسی شدت مییابند. این بیماری ها به دلیل نقص در پروتئین دیستروفین ایجاد می شوند و همین کمبود باعث تخریب سلول های عضلانی و کاهش توان حرکتی فرد می گردد. علائم اصلی این بیماری به شرح زیر است:
- اختلال در عملکرد دستگاه گوارش و یبوست
- ناتوانی یا دشواری در بالا و پایین رفتن از پله
- درگیری عضلات قلب و اختلال در عملکرد قلب
- درد و گرفتگی عضلات به ویژه در ناحیه ساق پا
- کوتاهی تاندون آشیل و محدودیت حرکتی مفاصل
- کاهش قدرت عضلات تنفسی و بروز مشکلات تنفسی
- ناهماهنگی حرکتی و عدم توانایی در دویدن با سرعت
- افتادن های مکرر و خستگی زودهنگام هنگام فعالیت
- راه رفتن روی پنجه یا جمع کردن انگشتان پا هنگام راه رفتن
- مشکل در برخاستن از زمین و بروز علامت گاورز (Gowers sign)
- تاخیر در شروع راه رفتن و راه رفتن غیرطبیعی در نوزادان و کودکان
- کاهش تعادل و دشواری در نشستن، برخاستن یا بلند شدن از خواب
- افزایش انحنای کمری (لوردوز) و تغییر شکل ستون فقرات یا قفسه سینه
- بزرگ شدن ظاهری عضلات ساق به علت هیپرتروفی کاذب (تجمع چربی و بافت پیوندی)
بیشتر بخوانید: آکندروپلازی چیست؟
علت بروز دیستروفی عضلانی دوشن و بکر
دیستروفی عضلانی دوشن و بکر از جمله اختلالات ژنتیکی هستند که به دلیل نقص در ژن DMD واقع بر روی کروموزوم X ایجاد می شوند. این ژن مسئول تولید پروتئین دیستروفین است و هرگونه اختلال در ساخت این پروتئین موجب تخریب تدریجی عضلات و بروز علائم بیماری می شود. تفاوت اصلی بین دوشن و بکر در میزان و نوع جهش ژنی است که تعیین می کند دیستروفین تولید نشود یا مقدار کمتری از آن ساخته شود. دلایل بروز این عارضه عبارتند از:
- انتقال جهش از مادر حامل ژن معیوب
- خطاهای کروموزومی در ناحیه Xp21
- نبود کامل پروتئین دیستروفین (ویژه DMD)
- تولید ناکامل یا کمبود دیستروفین (ویژه BMD)
- جهش های حذف کننده (Deletion) در ژن DMD
- جهش های جدید (De novo) بدون سابقه خانوادگی
- جهش های مضاعف شدگی (Duplication) در بخش هایی از ژن
- جهش های نقطه ای (Point mutation) و تغییر یک یا چند نوکلئوتید
بیشتر بخوانید: هیپرپلازی مادرزادی آدرنال
روشهای تشخیص دیستروفی عضلانی دوشن و بکر
تشخیص دقیق دیستروفی دوشن و بکر بر پایه بررسی های ژنتیکی و آزمایش های تخصصی است که نقش مهمی در تایید بیماری، ارزیابی شدت آن و تعیین ناقلین خانوادگی دارند. آزمایش ها با نمونه گیری پنج تا هفت سی سی خون انجام می شوند و نیازی به ناشتایی ندارند. روشهای اصلی تشخیص به شرح زیر است:
- Multiplex PCR: در این روش مجموعه ای از اگزون های پرتکرار ژن DMD بررسی می شود تا حذف های شایع شناسایی می شوند. هر اگزونی که مشکوک باشد با PCR تک اگزونی مجددا بررسی و تأیید می شود.
- MLPA (Multiplex Ligation-dependent Probe Amplification): تکنیکی دقیق برای ارزیابی تمامی ۷۹ اگزون ژن DMD است و هرگونه حذف یا مضاعف شدگی را تشخیص می دهد. این روش برای ناقل یابی و تایید قطعی جهش بسیار کاربردی است.
- توالی یابی نسل جدید (NGS): در مواردی که PCR و MLPA قادر به شناسایی جهش نباشند، NGS وارد عمل می شود. این فناوری با بررسی کامل ژن DMD، امکان تشخیص کوچک ترین تغییرات ژنتیکی را فراهم می سازد.
- بررسی ناقلین (Carrier Testing): با استفاده از روش هایی مانند MLPA یا NGS، زنان حامل جهش ژنی شناسایی می شوند. تعیین ناقل بودن برای برنامه ریزی بارداری و مشاوره ژنتیک اهمیت بالایی دارد.
- آزمایش حذف ها و بازآرایی ژن DMD: این روش برای فرد مبتلا انجام می شود تا نوع دقیق جهش مشخص شود و در صورت نیاز، اعضای خانواده نیز مورد بررسی قرار گیرند.
- مشاوره ژنتیک تخصصی: قبل از انجام تست ها، مشاور ژنتیک نوع تست مناسب، الگوی ارث و احتمال ابتلای سایر اعضای خانواده را توضیح می دهد و پس از دریافت نتیجه، تفسیر علمی جهش و راهکارهای مدیریتی ارائه می شود.
روشهای درمان دیستروفی عضلانی دوشن و بکر
درمان دیستروفی عضلانی دوشن و بکر با هدف کند کردن روند تخریب عضلانی، بهبود کیفیت زندگی و مدیریت عوارض صورت می گیرد. اگرچه هنوز درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد اما پیشرفت های پزشکی باعث شده بیماران مدت زمان بیشتری توان حرکتی و عملکرد قلب و تنفس خود را حفظ کنند. به طور کلی روشهای درمان این بیماری به شرح زیر است:
- کاردرمانی
- کورتیکواستروئیدها
- مراقبت و حمایت تنفسی
- فیزیوتراپی و تمرینات کششی
- مدیریت و درمان مشکلات قلبی
- تغذیه درمانی و مدیریت گوارشی
- استفاده از ارتزها و وسایل کمکی
- درمان های ژنی و ژن درمانی در حال توسعه
- داروهای اگزون اسکیپینگ (Exon Skipping)
- درمان های ارتوپدی برای انحرافات ستون فقرات
بیشتر بخوانید: تای ساکس چیست؟
نتیجه گیری
با توجه به مطالب ذکر شده در بالا نتیجه می گیریم، دیستروفی دوشن و بکر از مهمترین اختلالات ژنتیکی عضلانی هستند که به دلیل نقص در ژن DMD و کمبود پروتئین دیستروفین ایجاد می شوند و با ضعف پیشرونده عضلات اسکلتی، قلبی و تنفسی همراه اند. شناخت دقیق ماهیت بیماری، علائم اولیه، روش های تشخیص و شیوه های درمانی نقش اساسی در مدیریت صحیح آن دارد. اگرچه درمان قطعی برای این اختلال ها وجود ندارد اما ترکیب درمان های دارویی، توانبخشی، مراقبت های قلبی–تنفسی و مشاوره ژنتیک سیر بیماری را کند کرده و کیفیت زندگی بیماران را به طور چشمگیری بهبود می بخشد.
