بیماری های موکوپلی ساکاریدوز (Mucopolysaccharidoses یا به اختصار MPS) گروهی از اختلالات نادر و پیشرونده هستند که در اثر نقص در تجزیه و دفع برخی از مولکول های پیچیده قندی به نام گلیکوزآمینوگلیکان ها (GAGs) ایجاد می شوند. این بیماری ها به دلیل کمبود یا نبود یک آنزیم خاص در بدن رخ می دهند که وظیفه تجزیه این مواد را بر عهده دارد. تجمع غیرطبیعی این مولکول ها در سلول ها در بافت های همبند منجر به آسیب های جدی در اندام های مختلف بدن می شود. در این مقاله به بررسی علائم، علت بروز، انواع موکوپلی ساکاریدوز، روشهای تشخیص و درمانی آن می پردازیم پس با ما همراه باشید.
موکوپلی ساکاریدوز (MPS) چیست؟
موکوپلی ساکاریدوز یک گروه نادر از بیماری های ژنتیکی متابولیک بوده که به دلیل کمبود یا نقص آنزیم های لازم برای تجزیه موکوپلی ساکاریدها که گلیکوزآمینوگلیکان نامیده می شوند، به وجود می آید. در این بیماری ها این مواد در سلول های بدن تجمع می یابند و باعث آسیب تدریجی به اندام ها و بافت های مختلف مانند استخوان ها، مفاصل، قلب، کبد، مغز و چشم ها می شوند. این بیماری انواع مختلفی دارد که شدت علائم، سرعت پیشرفت بیماری و تاثیر آنها بر عملکرد ذهنی و جسمی در هر نوع متفاوت است.
علت بروز موکوپلی ساکاریدوز
علت بروز موکوپلی ساکاریدوز به نقص های ژنتیکی بازمی گردد که عملکرد طبیعی آنزیم های خاص بدن را مختل می کنند. این آنزیم ها برای تجزیه و دفع گلیکوزآمینوگلیکان ها (GAGs) که ترکیباتی قندی و پیچیده هستند، ضروری اند. وقتی این آنزیم ها به درستی عمل نکنند، GAGs در سلول های بدن تجمع یافته و به بافت ها و اندام های مختلف آسیب می رسانند. موکوپلی ساکاریدوز یک بیماری ارثی بوده که اغلب به صورت اتوزومال مغلوب به ارث می رسد، به این معنا که هر دو والد باید ناقل ژن معیوب باشند تا فرزند به بیماری مبتلا شود. در ادامه به دلایل اصلی بروز موکوپلی ساکاریدوز اشاره می نماییم:
- وراثت اتوزومال مغلوب (در اغلب انواع بیماری)
- جهش در ژن های مسئول تولید آنزیم های لیزوزومی
- ازدواج فامیلی و افزایش احتمال بروز ژن های معیوب
- وراثت وابسته به کروموزوم X (در نوع II یا سندرم هانتر)
نقص در عملکرد آنزیم هایی مانند:
- آلفا-ل-ایدو رونیداز
- آنزیم آریل سولفاتاز B
- هپاران N-سولفامیداز
- انزیم بتا-گلوکورونیداز
- ایدورونات-2-سولفاتاز
- انتقال ژن معیوب از والدین ناقل به فرزند
- فقدان درمان های ژنی مؤثر در زمان تولد
- فقدان یا کاهش فعالیت آنزیمی در لیزوزوم ها
- تجمع گلیکوزآمینوگلیکان ها در سلول ها و بافت ها
بیشتر بخوانید: بیماری گوشه چیست؟
علائم موکوپلی ساکاریدوز
علائم موکوپلی ساکاریدوز (MPS) به نوع و شدت بیماری بستگی دارد و این علائم در سال های ابتدایی زندگی ظاهر می شوند و به تدریج شدت می یابند. این علائم به طور کلی شامل موارد زیر می باشد.
- قد کوتاه و رشد کند
- مشکلات قلبی و عروقی
- بزرگ شدن کبد و طحال
- تجمع مایع و ورم در بافت ها
- کاهش شنوایی و مشکلات گوش
- اختلالات بینایی و ابری شدن قرنیه
- مشکلات تنفسی و خرخر هنگام خواب
- تاخیر در رشد حرکتی و مهارت های گفتاری
- تغییرات ظاهری صورت مثل درشتی و پهنی صورت
- برجستگی استخوان ها و مشکلات مفصلی مانند خشکی و محدودیت حرکت
- عقب ماندگی ذهنی یا کاهش توانایی های شناختی بخصوص در برخی انواع MPS
انواع موکوپلی ساکاریدوز
موکوپلی ساکاریدوز شامل چندین نوع مختلف بوده که هر کدام ناشی از نقص در یک آنزیم خاص بوده و علائم و شدت بیماری در آن ها متفاوت است. مهمترین انواع موکوپلی ساکاریدوز عبارتند از:
- MPS نوع 1: شایع ترین نوع که با علائم شدید و خفیف متفاوت است و شامل عقب ماندگی ذهنی و مشکلات شدید اسکلتی و قلبی می شود.
- MPS نوع 2 : بیماری وابسته به جنس (X-linked) است و بیشتر در پسران دیده می شود. علائم شبیه MPS1 است ولی بدون مشکلات چشمی و قرنیه ابری.
- MPS نوع 3: عمدتا باعث مشکلات عصبی و ذهنی شدید می شود و علائم جسمی نسبتا خفیف تر است.
- MPS نوع 4: عمدتا مشکلات اسکلتی و مفصلی شدید دارد ولی عقب ماندگی ذهنی در آن معمول نیست.
- MPS نوع 6: مشابه MPS1 است ولی بدون مشکلات ذهنی.
- MPS نوع 7: بسیار نادر است و علائم آن شامل مشکلات اسکلتی، قلبی و ذهنی است.
- MPS نوع 8: این نوع در حقیقت طبقه بندی مجزایی ندارد و بخشی از سایر انواع در نظر گرفته می شود.
- MPS نوع 9: نوع بسیار نادر با علائم خفیف تر.
بیشنر بخوانید: آزمایش ویتامین D
تشخیص بیماری موکوپلی ساکاریدوز
تشخیص بیماری موکوپلی ساکاریدوز بر اساس ترکیبی از علائم بالینی، آزمایشات آزمایشگاهی و روش های تصویربرداری انجام می شود. در ابتدا، پزشک با توجه به نشانه هایی مانند مشکلات رشد، تغییرات ظاهری، مشکلات اسکلتی و علائم عصبی احتمال وجود این بیماری را مطرح می کند. سپس آزمایش ادرار برای شناسایی افزایش غیرطبیعی گلیکوزآمینوگلیکان ها انجام می شود که نشان دهنده تجمع این مواد در بدن می باشد.
برای تایید تشخیص، تست های دقیق تری مانند تعیین فعالیت آنزیم های مربوط به تجزیه موکوپلی ساکاریدها در خون، مایع مغزی-نخاعی یا سلول های پوستی انجام می شود. همچنین، آزمایش های ژنتیکی برای شناسایی جهش های خاص در ژن های مسئول این بیماری به کار می رود که باید در بهترین آزمایشگاه ژنتیک تهران انجام شود. تصویربرداری های رادیولوژیک از استخوان ها و MRI نیز به تشخیص تغییرات اسکلتی و آسیب های مغزی کمک می کنند. تشخیص زودهنگام MPS اهمیت بالایی دارد زیرا درمان های موجود پیشرفت بیماری را کنترل می کنند.
درمان موکوپلی ساکاریدوز
موکوپلی ساکاریدوز یک بیماری ژنتیکی پیش رونده و نادر بوده که درمان قطعی برای آن وجود ندارد اما برخی روشهای درمانی سرعت پیشرفت بیماری را کاهش داده و زندگی بیمار را بهبود می بخشند. نوع درمان به نوع MPS، شدت علائم و سن بیمار بستگی دارد. در ادامه، روش های مختلف درمان MPS ذکر شده اند.
- گفتاردرمانی
- مشاوره ژنتیک
- فیزیوتراپی و کاردرمانی
- درمان های حمایتی و علامتی
- مراقبت های تنفسی و تغذیه ای
- آنزیم درمانی جایگزین (ERT)
- کاردرمانی شناختی و رفتاری برای علائم عصبی
- داروهای ضد التهاب یا ضد صرع در صورت نیاز
- پیوند مغز استخوان یا سلول های بنیادی (HSCT)
- جراحی های اصلاحی مانند جراحی ستون فقرات یا قلب
بیشتر بخوانید: نقص فاکتور انعقادی 7
نتیجه گیری
با توجه به مطالب ذکر شده در بالا نتیجه می گیریم، موکوپلی ساکاریدوز گروهی از بیماری های ژنتیکی نادر اما جدی است که در اثر نقص در آنزیم های لیزوزومی و تجمع مواد قندی خاص در بدن ایجاد می شود. انواع مختلف این بیماری با توجه به نوع آنزیم معیوب، نحوه انتقال ژنتیکی و شدت علائم، طیف وسیعی از اختلالات جسمی و ذهنی را به همراه دارند. تشخیص زودهنگام، انجام آزمایش های ژنتیکی و شروع به موقع درمان های حمایتی یا جایگزینی آنزیم در کنترل علائم و بهبود کیفیت زندگی بیماران نقش مؤثری دارد. اگرچه درمان قطعی برای این بیماری ها هنوز وجود ندارد، پیشرفت های علمی در زمینه ژن درمانی و داروهای تخصصی، امیدهای تازه ای را برای آینده این بیماران به همراه آورده است.
