سیترولینمی یک اختلال نادر متابولیکی بوده که در آن بدن نمی تواند به درستی اسید آمینه ای به نام سیترولین را پردازش کند. این بیماری که از بدو تولد وجود دارد، به دلیل نقص در چرخه اوره رخ می دهد؛ فرآیندی که بدن از طریق آن نیتروژن اضافی را از بین می برد. در صورت اختلال در این چرخه، آمونیاک در خون تجمع پیدا می کند. اما چرا چنین اختلالی در برخی نوزادان به وجود می آید؟ و چه عواملی در شدت یا بروز علائم آن نقش دارند؟ در این مقاله به تعریف دقیق سیترولینمی، انواع، علائم، علل ژنتیکی، روش های تشخیص و درمان آن خواهیم پرداخت پس با ما همراه باشید.
سیترولینمی چیست؟
سیترولینمی یک بیماری نادر و جدی متابولیکی بوده که در آن بدن قادر نیست به درستی آمونیاک را دفع کند؛ ماده ای سمی که در نتیجه تجزیه پروتئین ها و اسیدهای آمینه ایجاد می شود. این اختلال ناشی از نقص در عملکرد آنزیم هایی مانند آرژینو سوکسینیک اسید سنتاز یا آرژینو سوکسینیک اسید لیاز است که هر دو نقش مهمی در چرخه اوره دارند.
وقتی یکی از این آنزیم ها دچار اختلال می شود، سطح آمونیاک و اسید آمینه ای به نام سیترولین در خون افزایش می یابد که برای مغز بسیار خطرناک می باشد. افزایش آمونیاک خون در بیماران مبتلا به سیترولینمی پس از عواملی مانند گرسنگی طولانی مدت، عفونت ها، تب بالا یا مصرف زیاد پروتئین رخ می دهد.
علت بروز بیماری سیترولینمی
همانطور که در بالا ذکر کردیم بیماری سیترولینمی یکی از اختلالات نادر در چرخه اوره بوده که به دلیل نقص یا نبود عملکرد صحیح آنزیمی به نام آرژینینو سوکسینیک اسید سنتتاز (ASS1) به وجود می آید. این آنزیم نقش بسزایی در تجزیه برخی اسیدهای آمینه و حذف آمونیاک از بدن دارد.
چرخه اوره، یک مسیر متابولیکی در کبد است که با تبدیل آمونیاک به اوره، آن را از طریق ادرار دفع می کند. اما در مبتلایان به سیترولینمی، عملکرد این چرخه مختل شده و در نتیجه آمونیاک، اسید آمینه سیترولین و سایر مواد سمی در خون تجمع می یابند.
تجمع بیش از حد آمونیاک در خون که به آن هایپرآمونمی گفته می شود، اثرات بسیار مخربی بر سیستم عصبی مرکزی دارد. در موارد شدید، این افزایش آمونیاک ممکن است باعث خواب آلودگی، کاهش سطح هوشیاری، تشنج، آسیب مغزی غیرقابل برگشت و حتی مرگ شود.
بهتر است بدانید سیترولینمی یک بیماری ژنتیکی بوده و به صورت اتوزوم مغلوب به ارث می رسد؛ یعنی کودک باید دو نسخه معیوب از ژن مرتبط را از هر دو والد به ارث ببرد تا دچار بیماری شود. اگر تنها یکی از ژن ها دچار نقص باشد، فرد حامل بیماری است اما علائمی ندارد. البته لازم به ذکر است در کنار عوامل ژنتیکی، برخی شرایط علائم بیماری را تشدید می کنند که عبارتند از:
- مصرف زیاد پروتئین
- گرسنگی طولانی مدت
- استرس های فیزیکی شدید (مثل تب یا عفونت)
بیشتر بخوانید: فنیل کتونوری چیست؟
علائم سیترولینمی
بهتر است بدانید این بیماری در نتیجه جهش های ژنتیکی و اختلال در عملکرد آنزیم های مهمی مانند آرژینینو سوکسینیک اسید سنتاز (در تیپ یک) و آرژینینو سوکسینیک اسید لیپاز (در تیپ دو) به وجود می آید. لازم به ذکر است تیپ یک در دوران نوزادی بروز می کند و در موارد خفیف تر ممکن است در کودکی یا حتی بزرگسالی خود را نشان دهد.
تیپ دو اغلب دستگاه عصبی را درگیر می کند و بیشتر در نوجوانی یا بزرگسالی ظاهر می شود. لازم به ذکر است شدت علائم بسته به نوع جهش و زمان شروع بیماری متفاوت است. حال در ادامه به علائم هر تیپ از بیماری سیترولینمی اشاره می نماییم:
علائم سیترولینمی تیپ یک (کلاسیک)
- استفراغ
- بی قراری
- کاهش اشتها
- تحریک پذیری
- خواب آلودگی مفرط
بیشتر بخوانید: بیماری گوشه چیست؟
علائم سیترولینمی تیپ یک با شروع دیررس (فرم خفیف)
- بی حالی
- سردرد شدید
- ضعف بینایی
- ضعف عضلانی
- آتاکسی (ناتوانی در هماهنگی حرکات)
علائم سیترولینمی تیپ دو (CTLN2)
- تشنج
- کوما
- گیجی
- بیش فعالی
- بی قراری
- اختلال حافظه
- تحریک پذیری بالا
- رفتارهای غیرطبیعی
علائم فرم خفیف یا نهفته تیپ دو (NICCD)
- سوء رشد
- مشکلات رفتاری
- اختلالات عضلانی
- موهای خشک و شکننده
- حملات ناگهانی افزایش آمونیاک
- مشکلات یادگیری یا عقب ماندگی ذهنی
- بی میلی به مصرف گوشت و غذاهای پروتئینی
بیشتر بخوانید: بیماری هانتینگتون چیست؟
روشهای تشخیص بیماری سیترولینمی
تشخیص دقیق و به موقع بیماری سیترولینمی نقش بسزایی در پیشگیری از عوارض جدی این اختلال دارد. یکی از اصلی ترین ابزارها برای شناسایی این بیماری، برنامه های غربالگری نوزادان است که در بسیاری از کشورها به صورت روتین انجام می شود. تکنولوژی مورد استفاده برای این غربالگری، طیف سنجی جرمی با تفکیک بالا (TMS) است که مقادیر غیر طبیعی از اسید آمینه ها از جمله سیترولین را در نمونه خون نوزاد شناسایی می کند.
در بیماران مبتلا به تیپ یک سیترولینمی، میزان سیترولین در خون می تواند تا 100 برابر بیشتر از حد طبیعی باشد. در مقابل، در تیپ دو سیترولینمی که ناشی از نقص آنزیم آرژینینو سوکسینیک اسید لیاز است، علاوه بر افزایش سطح سیترولین، سطح قابل توجهی از آرژینو سوکسینیک اسید نیز در پلاسما مشاهده می شود؛ در حالی که این ماده در شرایط عادی در پلاسما وجود ندارد یا در سطح بسیار پایین است.
برای تایید تشخیص و بررسی شدت بیماری میتوان فعالیت آنزیم های درگیر را از طریق نمونه برداری از بافت کبد (بیوپسی کبد) اندازه گیری کرد. همچنین آزمایش های ژنتیکی نقش بسزایی در تشخیص نهایی ایفا می کنند. در تیپ یک، بررسی ژن ASS1 و در تیپ دو، ژن SLC25A13 جهت شناسایی جهش های مسبب بیماری انجام می شود.
بیشتر بخوانید: روشهای درمان فیبروز سیستیک
روشهای درمان بیماری سیترولینمی
درمان سیترولینمی با هدف کاهش سطح آمونیاک خون و جلوگیری از بروز عوارض عصبی انجام می شود زیرا بیشتر علائم بیماری ناشی از تجمع آمونیاک در بدن هستند. یکی از اقدامات حیاتی در موارد شدید افزایش آمونیاک، انجام همودیالیز فوری برای پاکسازی خون است.
از داروهای اصلی مورد استفاده میتوان به بنزوات سدیم اشاره کرد که با ترکیب با گلایسین به دفع نیتروژن اضافی از طریق ادرار کمک می کند. تزریق وریدی آرژنین نیز باعث تحریک تبدیل آمونیاک به سیترولین شده و به حذف آن از بدن کمک می کند. برای کنترل بلندمدت بیماری، رعایت یک رژیم غذایی خاص ضروری است.
این رژیم شامل مصرف حداقل میزان پروتئین و جایگزینی آن با کربوهیدرات های پیچیده می باشد. استفاده از شیر خشک های درمانی و غذاهای طبی مخصوص برای نوزادان و کودکان توصیه می شود. در این رژیم غذایی باید از مصرف گوشت، لبنیات، تخم مرغ، ماهی، حبوبات، سبزیجات پروتئینی و مغزها خودداری شود. همچنین کنترل منظم سطح آمونیاک و اسیدهای آمینه از طریق آزمایش خون ضروری است تا از حملات ناگهانی هایپرآمونمی جلوگیری شود.
نتیجه گیری
با توجه به مطالب ذکر شده در بالا نتیجه می گیریم، بیماری سیترولینمی یک اختلال نادر اما جدی در متابولیسم اسیدهای آمینه و عملکرد چرخه اوره است که در اثر نقص آنزیمی به وجود می آید و منجر به تجمع آمونیاک و سیترولین در خون می شود. این اختلال در نوزادی، کودکی یا حتی بزرگسالی با علائم مختلفی از جمله استفراغ، خواب آلودگی، اختلالات رفتاری، تشنج و در موارد شدید آسیب مغزی یا مرگ بروز می کند. تشخیص زودهنگام با استفاده از غربالگری نوزادان، آزمایش های تخصصی ژنتیکی و بیوشیمیایی نقش مهمی در پیشگیری از عوارض دارد. درمان این بیماری بر اساس کاهش سطح آمونیاک خون، رژیم غذایی کم پروتئین و تجویز داروهایی مانند آرژنین و بنزوات سدیم صورت می گیرد.
