هیپرپلازی مادرزادی آدرنال یکی از شایع ترین اختلالات غدد درون ریز ارثی بوده که در اثر نقص آنزیم های درگیر در ساخت هورمون های قشر آدرنال ایجاد می شود. این بیماری باعث اختلال در تعادل هورمون های کورتیزول، آلدوسترون و آندروژن ها می شود و طیفی از علائم بالینی از شکل های خفیف تا شدید را ایجاد می کند. اما چه عاملی باعث می شود که یک نقص آنزیمی بتواند چنین تغییرات گسترده ای در بدن ایجاد کند؟ در ادامه به بررسی پاتوفیزیولوژی بیماری، انواع مختلف آن، تظاهرات بالینی، روش های تشخیص و درمان خواهیم پرداخت پس با ما همراه باشید.
هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH) چیست؟
هیپرپلازی مادرزادی آدرنال یک اختلال ژنتیکی ارثی است که باعث اختلال در عملکرد غدد فوق کلیوی می شود؛ غده هایی که مسئول ترشح هورمون های حیاتی مانند کورتیزول، آلدوسترون و آندروژن ها هستند. در این بیماری به دلیل نقص در یکی از آنزیم های درگیر در ساخت این هورمون ها تولید کورتیزول و آلدوسترون کاهش یافته و در مقابل، ترشح آندروژن ها افزایش می یابد.
این عدم تعادل هورمونی باعث بروز علائمی همچون اختلال در رشد، مشکلات تعادل آب و نمک، بلوغ زودرس در پسران و بروز صفات مردانه در دختران می شود. هیپرپلازی مادرزادی آدرنال در دو نوع اصلی کلاسیک (شدیدتر و قابلتشخیص در بدو تولد) و غیرکلاسیک (خفیف تر و با بروز دیرتر علائم) دیده می شود. تشخیص به موقع، درمان دارویی مناسب و پیگیری منظم پزشکی نقش مهمی در کنترل علائم و بهبود کیفیت زندگی بیماران مبتلا دارند.
بیشتر بخوانید: تالاسمی بتا چیست؟
علائم هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH)
هیپرپلازی مادرزادی آدرنال مجموعه ای از اختلالات ژنتیکی بوده که به دلیل نقص در آنزیم های تولیدکننده هورمون های قشر آدرنال ایجاد می شود. شدت و نوع علائم این بیماری بسته به میزان کمبود آنزیم و نوع آن (کلاسیک یا غیرکلاسیک) متفاوت است. در نوع کلاسیک، علائم از بدو تولد آشکار می شوند و ممکن است تهدیدکننده حیات باشند، در حالی که در نوع غیر کلاسیک، نشانه ها اغلب خفیف تر بوده و در سنین بالاتر بروز می کنند. در ادامه به مهمترین علائم این اختلال در گروه های مختلف آورده شده است:
علائم نوع کلاسیک (شدید)
- بلوغ زودرس در پسران
- خستگی و ضعف عمومی
- کاهش قند خون (هیپوگلیسمی)
- کوتاهی قد در صورت عدم درمان
- رشد سریع در کودکی و توقف زود هنگام رشد
- ظاهر غیرطبیعی دستگاه تناسلی خارجی در نوزادان دختر
- از دست دادن نمک (کم آبی، کاهش فشار خون، افزایش پتاسیم)
علائم نوع غیر کلاسیک (خفیف تر)
- مشکلات باروری
- آکنه و پوست چرب
- بلوغ زودرس در هر دو جنس
- رشد سریع و کوتاهی قد نهایی
- قاعدگی نامنظم یا قطع قاعدگی
- فشار خون پایین و احساس خستگی مداوم
- رشد بیش از حد مو در بدن و صورت (هیرسوتیسم)
علت بروز هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH)
هیپرپلازی مادرزادی یکی از اختلالات ژنتیکی شناخته شده غدد درون ریز است که از زمان تولد همراه فرد بوده و ناشی از نقص در عملکرد آنزیم های درگیر در تولید هورمون های آدرنال می باشد. لازم به ذکر است این بیماری زمانی ایجاد می شود که کودک ژن معیوب را از هر دو والد به ارث می برد به همین دلیل الگوی وراثت آن اتوزومال مغلوب است. نتیجه این نقص، کاهش تولید کورتیزول و آلدوسترون و افزایش غیرطبیعی آندروژن هاست که باعث بروز علائم مختلف در هر دو جنس می شود. دلایل بروز این عارضه عبارتند از:
- سابقه خانوادگی ابتلا به CAH یا سایر اختلالات ژنتیکی مشابه
- الگوی وراثتی اتوزومال مغلوب (دریافت ژن معیوب از هر دو والد)
- بزرگ شدن (هیپرپلازی) غدد آدرنال به دلیل تحریک مزمن ACTH
- کمبود یا نقص عملکرد آنزیم های موثر در ساخت کورتیزول و آلدوسترون
- جهش ژنتیکی در ژن CYP21A2 (مسئول تولید آنزیم 21-هیدروکسیلاز)
- شیوع بیشتر در برخی جمعیت ها به دلیل فراوانی بالاتر حاملان ژن معیوب
- عوامل نادر محیطی یا دارویی در دوران بارداری که بر عملکرد غدد جنینی اثر می گذارند
- تحریک بیش از حد غده هیپوفیز و ترشح زیاد هورمون ACTH در پاسخ به کمبود کورتیزول
بیشتر بخوانید: متیل مالونیک اسیدمی چیست؟
تشخیص هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH)
لازم به ذکر است تشخیص زودهنگام این عارضه نقش مهمی در پیشگیری از عوارض جدی دارد. شدت و زمان بروز علائم در افراد مختلف متفاوت است به همین دلیل تشخیص این بیماری نیازمند ترکیبی از بررسی های بالینی، آزمایش های هورمونی و ارزیابی های ژنتیکی است. در نوع کلاسیک تشخیص در دوران نوزادی صورت می گیرد، در حالیکه نوع غیر کلاسیک ممکن است تا نوجوانی یا بزرگسالی پنهان بماند. در ادامه، مهمترین روشهای تشخیص این بیماری توضیح داده شده است:
بررسی سابقه خانوادگی و معاینه بالینی
اولین گام در تشخیص، بررسی سابقه خانوادگی ابتلا به بیماری های ژنتیکی یا اختلالات غدد آدرنال است. پزشک با معاینه فیزیکی به دنبال نشانه هایی مانند ناهنجاری در دستگاه تناسلی نوزادان دختر، علائم بلوغ زودرس در کودکان یا رشد غیرطبیعی بدن می گردد. این ارزیابی اولیه مسیر انجام آزمایش های تخصصی تر را تعیین می کند.
آزمایش های خون
اندازه گیری سطح هورمون هایی مانند کورتیزول، آلدوسترون و آندروژن ها برای شناسایی عدم تعادل هورمونی انجام می شود. افزایش غیرطبیعی 17-هیدروکسی پروژسترون (17-OHP) شاخص ترین یافته در بیماران مبتلا به CAH است و نقش کلیدی در تشخیص نوع کلاسیک و غیرکلاسیک دارد. این آزمایش در همان روزهای ابتدایی زندگی نوزاد انجام می شود.
تست محرک ACTH
در این آزمایش، پاسخ غدد آدرنال به تزریق هورمون محرک آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) بررسی می شود. در افراد سالم، سطح 17-OHP پس از تزریق افزایش اندکی دارد، اما در بیماران مبتلا به CAH، این افزایش بسیار زیاد و غیرطبیعی است. این تست برای تشخیص موارد خفیف یا مشکوک اهمیت زیادی دارد.
آزمایش های ژنتیکی
آزمایش ژنتیکی با هدف شناسایی جهش در ژن هایی مانند CYP21A2 که مسئول تولید آنزیم 21-هیدروکسیلاز است انجام می شود. این بررسی به ویژه در خانواده هایی که سابقه ابتلا به CAH دارند یا والدینی که هر دو حامل ژن معیوب هستند توصیه می شود. نتایج این تست نوع دقیق بیماری را مشخص کرده و راهنمای مشاوره ژنتیک قبل از بارداری می باشد.
تصویربرداری (سونوگرافی و MRI)
در نوزادانی که دستگاه تناسلی مبهم دارند یا بزرگ شدن غدد آدرنال مشکوک است، سونوگرافی یا MRI در تشخیص کمک کننده می باشد. این روش ها برای بررسی ساختار داخلی اندام های تناسلی، رحم، تخمدان ها و غدد آدرنال به کار می روند و به افتراق CAH از سایر اختلالات مشابه کمک می کنند.
آزمایش های قبل از تولد
در خانواده هایی که سابقه ابتلا به CAH دارند، میتوان بیماری را در دوران بارداری شناسایی کرد. این کار از طریق آمنیوسنتز (در هفته 12 تا 14 بارداری) یا نمونه برداری از پرزهای جفتی (در هفته 8 تا 10) انجام می شود. بررسی سطح 17-OHP در مایع آمنیوتیک یا تشخیص جهش ژنی، امکان شناسایی زودهنگام و آغاز درمان پیش از تولد را فراهم می سازد.
بیشتر بخوانید: سندرم جیتلمن چیست؟
درمان هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH)
این عارضه یک بیماری مزمن و ژنتیکی است که هدف اصلی درمان آن، جایگزینی هورمون های کمبود یافته و کنترل اثرات ناشی از افزایش آندروژن ها است. شدت بیماری و نوع آن (کلاسیک یا غیرکلاسیک) تعیین کننده روش درمانی مناسب است. درمان به موقع و پیگیری منظم توسط پزشک به کنترل علائم، بهبود رشد و کیفیت زندگی بیماران کمک می کند. روشهای درمان هیپرپلازی مادرزادی آدرنال عبارتند از:
- پایش و ارزیابی منظم رشد، وزن و روند بلوغ در کودکان مبتلا
- مشاوره ژنتیک برای خانواده های دارای سابقه بیماری یا برنامه بارداری
- حمایت روان شناختی جهت سازگاری با اثرات عاطفی و اجتماعی بیماری
- مصرف هیدروکورتیزون، پردنیزون یا دگزامتازون برای جبران کمبود کورتیزول
- داروهای مهارکننده آندروژن جهت کنترل علائم هورمون های مردانه در زنان
- استفاده از فلودروکورتیزون برای جایگزینی آلدوسترون در نوع نمک هدررونده
- درمان دارویی جایگزینی هورمونی (گلوکوکورتیکوئیدها و مینرالوکورتیکوئیدها)
- جراحی اصلاحی دستگاه تناسلی در نوزادان دختر دارای ناهنجاری های ظاهری
- تنظیم دوز دارو در شرایط استرس، بیماری یا جراحی برای پیشگیری از بحران آدرنال
- درمان پیشگیرانه در دوران بارداری با دگزامتازون (در موارد خاص و تحت نظارت پزشک)
بیشتر بخوانید: بیماری تای ساکس چیست؟
نتیجه گیری
با توجه به مطالب ذکر شده در بالا نتیجه می گیریم، هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH) یکی از مهمترین اختلالات ژنتیکی غدد درون ریز است که با تاثیر بر تولید هورمون های حیاتی مانند کورتیزول و آلدوسترون، تغییرات گسترده ای در رشد، تعادل بدن و ویژگی های جنسی ایجاد می کند. تشخیص زودهنگام، درمان دارویی منظم و پیگیری مداوم توسط پزشک متخصص نقش اساسی در کنترل علائم و پیشگیری از عوارض جدی این بیماری دارد. همچنین آگاهی خانواده ها از ماهیت وراثتی این اختلال و انجام مشاوره ژنتیک قبل از بارداری در کاهش موارد جدید ابتلا موثر می باشد.
